انواع خانه های ایرانی

در ایران بنا بر شرایط آب و هوایی در نقاط مختلف، منزل های متفاوتی را داریم. در شمال خانه های گالی پوش، در غرب ایران منزل های ایوان دار، در مناطق گرمسیر منزل های بالکن دار و در نقاطی سایر با پروا به خاصیت های محلی ساخته شده اند.
 

سابقه معماری خانه، باستانی ترین باره معماری بوده است که از عصر حجر آغاز می شود و ساختمان های دیگر فرع بر آن است. در ایران بنا بر شرایط آب و هوایی در نقاط مختلف، منزل های متفاوتی را داریم. در ادامه به بیان انواع منازل در ایران می پردازیم. در شمال خانه های گالی پوش، در غرب ایران خانه های بالکن دار، در مناطق گرمسیر خانه های ایوان دار و صفه دار و در نقاطی سایر با توجه به ویژگی های محلی، ساخته شده اند.

در بعضی از مناطق روستایی ایران، منزل های حائز یک صفه هستند. فضاهای این منازل دربرگیرنده یک بالکن سرپوشیده و یک اتاق تنوردار می شود. همین نوع، اغلب در غرب ایران، بصورتی دیگر ساخته شده است. همه منزل ترکیبی از چند اتاق است: اتاقی کشیده بنام طنبی یا هنجه که تنور نیز در آن پیمان می گیرد، اطاق عروس و بهترین اتاق آن که در میان پیمان گرفته و دارای تزیینات مختلفی است. این اتاق محل پذیرایی نیز بوده است و در تابستان در بالکن سرپوشیده جلوی آن می نشینند. کُنوریا مخزن یا انبار، اتاق سایر آن بوده است. گونه ها وسایل باره دربایستن همانند چیلو یا سیلو برای اندوخته گندم، خمره، تاپو، بستو و چیزهای دیگر را در آن جای می دادند.

صفه یا چفته به معنی خمیده یا طاقدار بوده و در خراسان فضای سرپوشیده را می گفتند. نمونه ای مانند به آن را در قصر بیشابور در فضای مرکزی که به عنوان حیاط بوده است، مشاهده می کنیم.

این خانه ها در تابستان خنک بوده و در زمستان نیز برودت و برف ساکنین آن را اذیت نمی کرده است، و به راستی فضای مرکزی عملکرد حیاط را داشته است. منزل های چهار صفه در نقاط مرکزی ایران بخصوص در زواره، ساخته شده اند.

چهارصفه بصورت صلیبی در مرکز است و چهار زاویه آن اطاق ها پیمان می گیرند. در یگانه از مثال های تماشا شده از ورودی کوچه، مستقیماً به تو منزل مسیر نداشته است. مهمانخانه از راهرو راه داشته و در انتهای راهرو، آشپزخانه جای می گرفته است. اطاق ها مردم وار و اندازه آنها در نزدیک ۳ گز ( 20 / 3 سانتی متر) بوده است. در درون اتاق نشیمن دولابه یا گنجه و بخاری و گونه ها طاقچه ها، تعبیه شده بودند. در انتهای صفه و رو به حیاط و باغچه، فخرمدین (یا شبکه ای آجری) عنصر متمایز کننده بوده است. در داخل حیاط مورد پاراگراف (لاتین) یا طویله سرباز و دست به آب جای داشتند.

 

انواع خانه های ایران

مطلب پیشنهادی ایرانادکور: معماری منزل ایران قدیم

 

در سی و شش کیلومتری شهر یزد، در محلی بنام همت آباد، قلعه ای کهنه قرار داشت. خیابان های آن دوازده متری بوده و دور تا بعید آن خیابانی کمربندی می چرخید. اینجا نیز خانه ای چهار صفه و زیبا ساخته شده بود. خانه دارای دو حیاط بود، پس از در اصلی، کریاس و در دو طرف آن یک مغازه و هیزم خانه پیمان داشتند. بعید الی دور حیاط فضاهای گوناگون پیمان می گرفتند، در پشت مغازه دو اتاق و طباخ خانه جای داشتند و سپس وارد چهار صفه می شدیم. بادگیری، هوای مناسب را به درون هدایت می کرد و در یکتا از صفه ها اجاقی نیز تعبیه شده بود.

قدمت خانه های چهار صفه به پیش از اسلام می رسید. گسترش سایر این گونه خانه بصورت کوشک (مثل کوشک های باغ ها) بوده است. در باغ دانشمند نما مثال نکوداشتن از آن را داریم، کامل ترین نمونه آن در هشت بهشت اسپهان مشاهده می شود.

با بزرگ شدن ابعاد خانه ها در ایران، چهار صفه و گسترش فضاهای آن توانا به پوشاندن فضای وسط نبودند و این فضا به حیاط تبدیل شده است. در طرح جدید در دو طرف حیاط صفه و دو طرف دیگر، اطاق ها قرار گرفته اند. در بست جمشید منزل ای تقریباً با همین نقشه را داریم که در دو طرف حیاط آن ایوانچه و در دو طرف سایر اطاق پیمان دارند. مثل همین خانه ها در فاصله ای بسیار بعید در شهر کاشان نگریستن شده است.

در منزل های کامل، ارسن خانه دربرگیرنده اندورنی، بیرونی، باربند، حیاط و باغچه، انواع اتاق ها (سه دری و پنج دری) تالار، تهرانی، راهروها و فضاهای سایر می شده است. این خانه ها در ایران در سه نظام پیمونی بزرگ، پیمون حقیر و خرده پیمون طراحی شده اند.

 

خانه های کهنه ایرانی

 

در خانه با پیمون بزرگ ترکیب فضاها به این چهره است:

 از هشتی خانه، دو راهرو احد به فضای اندرونی و یگانه به بیرونی راه داشته، در فضای بیرونی سفره خانه، اطاق مهمان و حیاط و در اندورنی بعید تا دور حیاط، اتاق های سه دری، تهرانی، تالار و تزر، حمام، و طباخ خانه پیمان می گرفته اند.

شکل حیاط در منزل با پیمون کبیر از تناسب زرین بدست می آمده است. ابعاد خانه در پیمون بزرگ، 48×48 متر بوده است. رسیدگی روابط متقابل بین فضاهای مختلف این نوع خانه ها خیلی جالب است. بطور مثال طباخ خانه در مکانی قرار داشته که هم به اطاق مهمان و هم به اتاق های داخلی  نزدیک  باشد. ابعاد در و پنجره در پیمون بزرگ یک گز لغایت دو گز و دو گره بوده است. از مثال های زیبای آن می توان از منزل نواب رضوی در یزد اسم برد.

 

فضاهای گوناگون خانه های قدیمی

 

 خانه با پیمون کوچک خانه ای ارزان و راحت بوده است. حیاط آن را نیز با تناسب زرین می گرفتند. ابعاد آن 32*32 متر بوده و نمونه موجود آن خیلی فراوان است. ترکیب آن نیز چیزی شبیه به خانه با پیمون کبیر بوده که در وسط آن، دو سه دری و یک پنج دری پیمان می گرفتند. اطاق مهمان در بیرونی خانه می باشد. ابعاد در و پنجره در پیمون حقیر 14 الى 16 گره است.

 در نظام اشکال پیمون منزل حقیر و درویشانه بوده و دو لغایت سه اطاق داشته است و در عین حال حائز اندورنی و بیرونی نیز بوده است. در خانه کوچک حداکثر به کارگیری سانت به سانت زمین شده است. در اینجا سه دری ها به پنج دری تبدیل شده و حائز تالار و تهرانی نیز می باشد و راهروها در کناره تالار قرار نمی گرفتند. در بیرونی منزل نیز اطاق و تالار پیمان داشتند. ورودی بیرونی و اندرونی آن جدا بوده است. در اشکال پیمون پهنا درها ۱۲ سانتی متر بوده است.

در واپسین،انجام نام چند منزل باستانی بجای باقیمانده از انواع منازل در ایران آورده می شود: در شهر یزد منزل کبیر، منزل حسینی در محله فهادان (کوچه یوزداران)، منزل طاقچه بلند ها (از قرن هشتم) و مدرسه ضیاییه از قرن هفتم و هشتم که  نزدیک  یک منزل است. از خانه های سررسید صفویه در جلفای اصفهان، خانه داوید است که آمیختگی با خانه های ارمنی دارد.